Αγάπη και μίσος: Η φωτεινή και σκοτεινή πλευρά της κοινωνίας
Στην καθημερινή μας ζωή, αλλά και από την πληροφόρηση που έχουμε για όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο, διαπιστώνεται ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά κινείται ανάμεσα σε δυο απεριόριστα άκρα. Από το ένα μέρος, εκδηλώνεται ελεύθερα και αυθόρμητα, με διαθέσεις και πράξεις φιλοκοινωνικές και φιλάνθρωπες. Στο συγκριτικά μέγιστο μέρος της ανθρωπότητας, οι άνθρωποι αισθάνονται και εκδηλώνουν μεταξύ τους, αισθήματα και πράξεις αγάπης, αλληλεγγύης, αυτοθυσίας, αλτρουισμού,στοργής, αφοσίωσης, συμπαράστασης, και λοιπά ποιοτικά χαρακτηριστικά και ευγενικές εκδηλώσεις προς τους άλλους. Έτσι έχει δημιουργηθεί, ανέκαθεν, η αρμονική συμβίωση και η ήρεμη κοινωνική ζωή.
Από την άλλη πλευρά, βρίσκονται οι άνθρωποι που κινούνται στο άλλο άκρο συμπεριφοράς, στις αντικοινωνικές και απάνθρωπες πράξεις. Ο πόλεμος, το χειρότερο κακό και το μεγαλύτερο έγκλημα, που βρίσκεται σήμερα σε μεγάλη έξαρση. Άδικος,σκληρός, φονικός, καταστροφικός. Με ανυπολόγιστους νεκρούς στο πεδίο των μαχών και στα καταφύγια των αμάχων, μεταξύ των οποίων πολλά παιδιά και ηλικιωμένοι. Με εκατομμύρια προσφύγων σε διάφορες χώρες και στη δική μας.
Αλλά και οι άλλες μορφές επιθετικότητας που συμπληρώνουν την εικόνα του κακού στην κοινωνία μας,έχουν την ίδια απάνθρωπη αγριότητα: τα εγκλήματα εναντίον της ανθρώπινης ζωής, οι συχνές, τελευταία,δολοφονίες συζύγων γυναικών από τους συζύγους τους, η θανάτωση παιδιών από τους γονείς τους: η επιθετικότητα στο σχολείο, που στις ημέρες αυτές παρουσιάζει μεγάλη έξαρση˙ οι διάφορες αρνητικές σωματικές και ψυχικές επιπτώσεις, που προκαλούν οι αμβλώσεις, οι μορφές βίας, κακοποίησης, εχθρότητας, αδικίας και ρατσισμού. Ευτυχώς εμείς δεν έχουμε φθάσει στα στυγερά ομαδικά εγκλήματα που γίνονται σε άλλες χώρες, όπως αυτό το τελευταίο, που διαπράχθηκε σε δημοτικό σχολείο στο Τέξας της Αμερικής, όπου ένας δεκαοκτάχρονος σκότωσε 19 παιδιά και δυο δασκάλες τους.
Ανάμεσα στα δυο αυτά άκρα, μπορεί να τοποθετηθεί κάθε εσωτερική πρόθεση και εξωτερική ενέργεια των ανθρώπων. Σε κάθε περίπτωση έχουμε αυτόν που νιώθει θετικά και συμπεριφέρεται με αγάπη και καλοσύνη ή αρνητικά, με κακία και μίσος έναντι των άλλων. Και αυτόν που δέχεται την ομορφιά και τη σιγουριά της ανθρώπινης σχέσης ή την κόλαση του μίσους και της διάλυσης της ενότητας των ανθρώπων. Και ο καθένας, είτε απολαμβάνει στη ζωή τη ζεστή ομόνοια και αφοσίωση, το σεβασμό και την εκτίμηση των άλλων, είτε γίνεται θύμα της ανθρώπινης σκληρότητας, της εχθρότητας και της αδικίας.
Το πρόβλημα
Το πρόβλημα της επιθετικότητας και εχθρότητας είναι ένα ανθρώπινο κακό που εμφωλεύει και εκδηλώνεται σε κάθε σχέση. Αφορά τον άνθρωπο σε όλη την ιστορική του διαδρομή, από τον φόνο που διέπραξε ο Καιν από φθόνο εναντίον του αδελφού, του Άβελ (Γεν. δ, 1-18), μέχρι τον σημερινό στυγνό εγκληματία. Από τον πιο φοβερό ληστή μέχρι τον πιο εκπαιδευμένο τρομοκράτη. Από τις μικρότερες δια-κρατικές συγκρούσεις, μέχρι τους μεγάλους πολέμους, που ταλαιπώρησαν μέσα στους αιώνες την ανθρωπότητα και προκαλούν πολυάριθμα ανθρώπινα θύματα και εκατομμύρια πρόσφυγες, ακόμη και σήμερα, όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία. Το κακό βρίσκεται μέσα στην καθημερινή ζωή, στο χώρο της οικογενείας και του σχολείου, στην περιοχή της εργασίας και του επαγγελματικού ανταγωνισμού. Αποτελεί ένα αρνητικό ψυχολογικό και αντικοινωνικό φαινόμενο και εκδηλώνεται σε κάθε ηλικία, από τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης του παιδιού. Είναι πρόβλημα για την οικογενειακή ανατροφή, τη σχολική παιδεία, τους κοινωνικούς θεσμούς και για την Πολιτεία, οι οποίοι καλούνται να το αντιμετωπίσουν κατάλληλα. Να μειώσουν αποτελεσματικά ή να εξαλείψουν τελικά τις εκρήξεις της εγκληματικότητας.
Η πρώτη αιτία του κακού
Έναντι της καταστάσεως αυτής, η αντιμετώπιση του προβλήματος βρίσκεται στην ανίχνευση των αρνητικών αιτίων που το προκαλούν, και των θετικών μέτρων θεραπείας του. Και ποιες είναι οι θετικές καταβολές και οι ευλογημένες προδιαθέσεις που έχει προικιστεί ο άνθρωπος από τον Δημιουργό του. Για το πρόβλημα της αντικοινωνικής συμπεριφοράς και τη βασική αιτία του κακού στον άνθρωπο, αναπτύσσονται διάφορες φιλοσοφικές θεωρίες και ψυχοσωματικές εκδοχές. Ερμηνεύουν π.χ. ως αιτία, την ψυχοσωματική κατασκευή και την ψυχοσύνθεση του ατόμου που έχει την τάση να δημιουργεί προβλήματα στις σχέσεις του. Το αντίθετο ισχύει για την ευλογία της φιλοκοινωνικής συμπεριφοράς και τη βασική αιτία του καλού στον άνθρωπο, ο οποίος έχει την τάση να δημιουργεί καλές σχέσεις με τους άλλους.
Αυτές οι κακές ή καλές σχέσεις παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους, ώστε να έχουμε την ποικιλία των καλών και των κακών συμπεριφορών.
Εκτός των ανθρωπίνων θεωριών που αναπτύσσονται για το κακό ή το καλό μεταξύ των ανθρώπων, έχουμε την αποκαλυμμένη αλήθεια στην Αγία Γραφή, που ισχύει για όλους τους ανθρώπους, και εισέρχεται στη βαθύτερη αιτία του κακού. Είναι το προπατορικό αμάρτημα των πρωτοπλάστων, με την ανυπακοή τους στο λόγο του Θεού (Γεν. κεφ. η΄).Αυτή, η όντως ασεβής και βαριά πράξη τους ενώπιον του Δημιουργού του σύμπαντος κόσμου, επομένως και του δικού τους, έφερε στον άνθρωπο την κατάσταση της αμαρτίας,ώστε να «έγκειται η διάνοια του ανθρώπου επιμελώς επί τα πονηρά εκ νεότητος αυτού»(Γεν. η΄ 21). Και το κακό αυτό, για μια μικρή μειονότητα ανθρώπων, δεν είναι κατορθωτό να το συγκρατήσουν και να μην το εκδηλώσουν με πράξεις βίας και επιθετικότητας. Και παράγεται έτσι η εμφανής αντικοινωνικότητα και η έντονη διάπραξη του κακού. Για τη μέγιστη πλειονότητα των ανθρώπων, ισχύει το αντίθετο. Υπερισχύει το καλό έναντι του κακού, και δημιουργείται η κοινωνία των καλών σχέσεων.
Η αντιμετώπιση του κακού και η καλλιέργεια του καλού
Τα μέσα που έχει στη διάθεσή του ο άνθρωπος για να αντιμετωπίσει το κακό και να καλλιεργήσει το καλό, είναι αφ᾽ ενός η καταστολή της αντικοινωνικής συμπεριφοράς του και η ενίσχυση της θετικής και αγαπητικής του στάσης έναντι των συνανθρώπων. Και στους δυο αυτούς σκοπούς, έρχεται πρώτα η ευνομούμενη Πολιτεία και οι καλά οργανωμένοι θεσμοί της, να πράξουν το επιβεβλημένο καθήκον τους. Με την καλά οργανωμένη αστυνόμευση και την αδέκαστη λειτουργία της δικαιοσύνης, να αντιμετωπιστεί και να μειωθεί ή να κατασταλεί τελείως η ανομία. Με τους άμεσα συνδεδεμένους κοινωνικούς θεσμούς, να προωθήσει την καλλιέργεια της ηθικής και πνευματικής ζωής και συμπεριφοράς. Μέγιστη συμβολή σ᾽ αυτό μπορεί να προσφέρει ο θεσμός της Παιδείας, η οποία είναι στην αρμοδιότητα της Πολιτείας.
Αλλά, την ασυγκρίτως μεγαλύτερη συμβολή έχουν οι καθαυτό πνευματικοί φορείς της κοινωνίας. Αρχίζοντας από την προ Χριστού εποχή, οι πρωτόγονοι και ανεπτυγμένοι πολιτισμοί, οι πολυθεϊστικές και μονοθεϊστικές θρησκείες και κατ᾽ εξοχήν ο Ιουδαϊσμός, ο οποίος υπήρξε ο προάγγελος του Χριστιανισμού, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ηθικής και πνευματικής καλλιέργειας των λαών. Το μοναδικό γεγονός των αιώνων, η έλευση του Θεανθρώπου Χριστού στη γη, που έφερε τη μοναδική Αλήθεια στον κόσμο μας, είναι η τελευταία ελπίδα για την ανθρωπότητα να νικήσει το κακό και να απολαύσει την επικράτηση της καλοσύνης. Ο Χριστός έθεσε την αγάπη ως το κέντρο των σχέσεων με τους ανθρώπους και τον Θεό. Όρισε τη μετάνοια και την εξομολόγηση, ως προϋπόθεση της συγνώμης και του μεγαλύτερου εγκληματία. Και καλεί όλους ανεξαιρέτως, ως παιδιά Του αγαπημένα, να προσέλθουν ελεύθερα σε Αυτόν, που είναι η ζωή, η αγάπη και η συγγνώμη στον παρόντα κόσμο και η αιωνία μακαριότητα στην επουράνια Βασιλεία Του.
Η Εκκλησία, την οποία ίδρυσε ο ίδιος ο Χριστός, διά του Αγίου Πνεύματος, και προπάντων η Ορθοδοξία, που την πιστεύουμε και τη ζούμε οι περισσότεροι Έλληνες, μας παρέχει και τα πνευματικά μέσα, για να επιτύχουμε τον προορισμό μας, να διώχνουμε το μίσος από τη ζωή μας και να εγκολπωνόμαστε την αγάπη, ως μόνιμη κατάσταση του είναι μας. Τα κυριότερα μέσα είναι: η κατανυκτική προσευχή, ο τακτικός και ευλαβής εκκλησιασμός, η πνευματική και σωματική άσκηση, η μελέτη της Αγίας Γραφής και σχετικών βιβλίων. Κυρίως είναι η τακτική συμμετοχή μας στο μυστήριο της θείας Ευχαριστίας και τα λοιπά μυστήρια της Εκκλησίας μας.
Αλέξανδρος Κακαβούλης
Ομότιμος Καθηγητής Παιδαγωγικής Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης
Τεύχος Ιανουαρίου 2023
