Ίσως δεν το συνειδητοποιούμε, αλλά σκεπτόμαστε συνεχώς. Είναι πολύ δύσκολο (σχεδόν ακατόρθωτο) να μην σκεπτόμαστε. Μετά το χτύπο της καρδιάς και την αναπνοή η σκέψη είναι ίσως η επόμενη αδιάλειπτη λειτουργία που επιτελούμε. Είμαστε σκεπτόμενα όντα. «Σκέπτομαι, άρα υπάρχω» έλεγε ένας φιλόσοφος.Και οι επιστήμονες πασχίζουν να εντοπίσουν στις μεγαλειώδεις δομές του εγκέφαλου με τις πολλές δεκάδες δισεκατομμύρια νευρώνες το κέντρο και το μηχανισμό της σκέψης. Από κοντά και η ψηφιακή τεχνολογία, η οποία φιλοδοξεί να αποκτήσει πρόσβαση στη σκέψη μας!
Ένα επίτευγμα
Πρόσφατα, ομάδα επιστημόνων στο Σαν Φραντζίσκο, υπό την καθοδήγηση του νευροχειρούργου Έντουαρντ Τσάνγκ, αποκωδικοποίησε λέξεις και προτάσεις κατευθείαν από τον εγκέφαλο ασθενούς, ο οποίος είχε αδυναμία άρθρωσης λέξεων λόγω εγκεφαλικού1. Το εντυπωσιακό αυτό επίτευγμα έγινε με τη βοήθεια ηλεκτροδίων σε επαφή με τον εγκέφαλο και προ γραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης που μετέτρεψαν τα ηλεκτρικά σήματα του εγκεφάλου σε κείμενο στην οθόνη υπολογιστή. Η έρευνα είχε χρηματοδοτηθεί από την Facebook.
Η Facebook είχε ήδη από το 2017 ανακοινώσει ότι χρηματοδοτεί έρευνες με στόχο την ανάγνωση της σκέψης του ανθρώπου. Δεν ήταν η μόνη. Και η Υπηρεσία ΈρευναςΠροηγμένων Αμυντικών Προγραμμάτων των ΗΠΑ, DARPA, και ο Έλον Μάσκ με την Neuralink είχαν ξεκίνησει ανάλογες έρευνες. Απώτερος στόχος, όπως γραφικά το έθεσε κάποιος, η… τοποθέτηση θυρίδας USB στο κρανίο μας μέσω της οποίας θα συνεργάζεται η σκέψη μας με υπολογιστή! Ισοδυναμεί όμως το επίτευγμα με την ανάγνωση της σκέψης μας, όπως διαφημίσθηκε;
Από τη στιγμή που αποφασίζουμε να ανακοινώσουμε κάτι (μικρό ποσοστό των σκέψεών μας κοινοποιούμε), δραστηριοποιείται το τμήμα του εγκεφάλου (κινητικός φλοιός),το οποίο ενεργοποιεί τις κινήσεις των φωνητικών μυών.
Είναι σ’ αυτό το στάδιο, που παρενέβησαν οι επιστήμονες. Διάβασαν τα ηλεκτρικά σήματα από τις διεγέρσεις των νευρώνων του κινητικού φλοιού και αποκωδικοποίησαν αυτά που προσπαθούσε να πει ο ασθενής. Επομένως το επίτευγμα δεν αντιπροσωπεύει ανάγνωση της σκέψης (του ενδιάθετου λόγου), αλλά του προφορικού λόγου λίγο πριν την εκφορά του2.
Άραγε, υπάρχει πιθανότητα να επιτευχθεί κάποτε η ανάγνωση του ενδιάθετου λόγου;
Ο «ηγεμών νους»
Χρησιμοποιούμε τις λέξεις νους ή διάνοια (κάποτε μυαλό) αδιακρίτως, αναφερόμενοι στις διανοητικές ικανότητες του ανθρώπου,τις οποίες αποδίδουμε συνήθως στον εγκέφαλο. Και είναι γεγονός, ότι μετά από έντονη διανοητική εργασία αισθανόμαστε πονοκέφαλο και κατά τη διάρκεια της διανοητικής εργασίας οι νευροφυσιολόγοι καταγράφουν εγκεφαλική δραστηριότητα.
Οι θεοφώτιστοι όμως Πατέρες της Εκκλησίας δίνουν άλλη διάσταση στους όρους αυτούς, κάνοντας συγχρόνως διάκριση μεταξύ τους. «Νου» ονομάζουν την ανώτερη δύναμη της ψυχής, που επικοινωνεί με τον Θεό. Ο νους γεννά συνεχώς τον λόγο3, τις έννοιες και τα διανοήματα, και είναι επομένως η πηγή των σκέψεων, αφού λόγος και σκέψη είναι αδιαχώριστα.
Εάν ζούσαμε με γυμνή την ψυχή, θα επικοινωνούσαμε άμεσα μεταξύ μας με τις σκέψεις, λέει ο Μ. Βασίλειος. Επειδή όμως η ψυχή διανοείται καλυπτόμενη από το παραπέτασμα της σάρκας, έχει ανάγκη από λόγια και ονόματα για να ανακοινώνει αυτά που βρίσκονται στο βάθος της4.
Είναι εδώ που υπεισέρχεται η διάνοια, η οποία, κατά τους Πατέρες, αποτελεί ενέργεια του νου· χρησιμοποιώντας τους δαιδαλώδεις μηχανισμούς των νευρώνων του εγκεφάλου σε συνδυασμό με την έμφυτη ικανότητα του ανθρώπου να δημιουργεί γλώσσες επικοινωνίας, «κάνει διανοητά όσα εμπειρικώς ζει ο νους του ανθρώπου. Στον νου αποκαλύπτεται ο Θεός, η δε διάνοια καταγράφει αυτή την εμπειρία σε λογικές προ-τάσεις»5, 6. Και ο λόγος, άυλο προϊόν των εμπειριών του νου, γίνεται κατά την ομιλία φυσικό μέγεθος, ήχος, ο οποίος προσλαμβανόμενος από τα αισθητήρια του ακροατή,μπορεί να τον οδηγήσει στη δημιουργία άυλων πνευματικών καταστάσεων. Ένας μεγαλειώδης κύκλος!
Ο εγκέφαλος επομένως, ο οποίος εποπτεύει τις λειτουργίες του σώματος, εποπτεύεται και κυβερνάται, κατά τους Πατέρες της ’Εκκλησίας από τις ανώτερες πνευματικές δυνάμεις της ψυχής.
Αυτή η μεγαλειώδης θεώρηση δίνει διέξοδο στα αδιέξοδα της επιστήμης. Διότι, πώς είναι δυνατόν ο εγκέφαλος, ένα ηλεκτροχημικό σύστημα, να γεννά άυλα νοήματα, στοχασμούς, ενατένιση του θείου; Τα ζώα,παρόμοιο εγκέφαλο έχουν με μας, αλλά δεν παράγουν λόγο, παρά κραυγές που υπαγορεύονται από το ένστικτο. Και βλέπουμε πως στον άνθρωπο επιτακτικές σωματικές ανάγκες (φαγητό, ύπνος…) αναστέλλονται υπό την επίδραση υψηλότερων πνευματικών καταστάσεων. Τα ζώα, όταν είναι πεινασμένα, θα φάνε χωρίς αναστολές.
Συγχρόνως απαντά στο ερώτημα, εάν η σκέψη μας είναι προσβάσιμη. Στη διεργασία της σκέψης ο νους χρησιμοποιεί τον εγκέφαλο σαν εργαλείο και το εργαλείο δεν μπορεί να ξέρει τι οικοδόμημα δημιουργεί ο αρχιτέκτονας· όπως ο επεξεργαστής σε έναν υπολογιστή κάνει τις ηλεκτρονικές ενέργειες που του υποδεικνύει το λογισμικό, χωρίς να γνωρίζει γιατί τις κάνει7.
Η σκέψη μας είναι ό,τι προσωπικότερο διαθέτουμε,άμεση εκδήλωση του αυτεξουσίου, ενώ παράλληλα συνοδεύει τα δώρα της δημιουργικότητας, της κοινωνικότητας…, και διαμορφώνει την ηθική μας υπόσταση. Ως τέτοια είναι επιμελώς κρυμμένη από αδιάκριτα βλέμματα.
– Γνωρίζει, Γέροντα, το ταγκαλάκι τι έχουμε στην καρδιά μας; [Η καρδιά εν προκειμένω ταυτίζεται με τον νου].
– Ακόμη αυτό έλειψε, να γνωρίζει και καρδιές! Μόνο ο Θεός είναι καρδιογνώστης και μόνο σε ανθρώπους του Θεού αποκαλύπτει ορισμένες φορές πάλι ο Θεός – για το καλό μας –τι έχουμε στις καρδιές μας. Το ταγκαλάκι… μόνο εκ πείρας αντιλαμβάνεται μερικά, αλλά και σ᾽ αυτά, πέφτει έξω τις περισσότερες φορές… ορατότης μηδέν8!
Και εάν βεβαίως ο διάβολος που είναι νοερά φύση δεν μπορεί να υπεισέλθει στη σκέψη μας, διότι τότε θα είχαμε κατάργηση του θεόσδοτου αυτεξουσίου, ούτε οι επιστήμονες με τα ηλεκτρόδιά τους θα καταφέρουν ποτέ να αναγνώσουν τις σκέψεις μας.
Βασιλείου Πετρουλέα,
Δρ. Φυσικού, τ. δ/ντή ερευνών Ε.ΚΕ.Φ.Ε. «Δημόκριτος»
- Moses et al., “Neuroprosthesis for Decoding Speech in a Paralyzed Person with Anarthria” N Engl J Med 2021; 385:217-227.
- Ας σημειωθεί, ότι η Facebook δήλωσε, πως εγκαταλείπει προς το παρόν το εγχείρημα διασύνδεσης εγκεφάλου - υπολογιστή. “Facebook pulls plug on mind-reading neural interface that restored a user’s speech”, https://www.theregister.com/ 2021/07/15/ facebook dumps _mindreading neural_interface.
- «Ο άνθρωπος οπού επλάσθηκε “κατ’ εικόνα και ομοίωσιν” Θεού ετιμήθη και αυτός και έχει μέσα εις την ψυχήν του και νουν και λόγον…», Αγ. Συμεών του Νέου Θεολόγου, Βίβλος των ηθικών, λόγος Γ΄.
- Λόγος εις το «Πρόσεχε σεαυτώ», 6ος τόμος των έργων του Μ. Βασιλείου, εκδ. ΕΠΕ.
- Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ιεροθέου Βλάχου, Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία, Ι. Μ. Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Λεβαδία 19893, σελ. 192-195.
- Θα μπορούσαμε ίσως να φαντασθούμε τα νοήματα που καλείται να επεξεργαστεί η διάνοια σαν μια μεγαλειώδη πόλη χωρίς ρυμοτομία και τη γλώσσα σαν τη ρυμοτομία, που χρησιμοποιεί η διάνοια με τον εγκέφαλο για να προσεγγίζει τις διάφορες έννοιες.
- Η σκέψη πρέπει να είναι εξαιρετικά πολύπλοκη διεργασία: υπάρχουν σκέψεις που γίνονται με τη γλώσσα που μιλούμε (κάτι σαν εσωτερικός διάλογος), σκέψεις που γίνονται με μερική χρήση της γλώσσας και εικόνων, σκέψεις συνειδητές, σκέψεις ασυνείδητες… και διάφορα επίπεδα σκέψης. Η προσευχή, π.χ. γίνεται κάποτε από τη διάνοια χωρίς ο νους να προσέχει τα νοήματα ή και με προσοχή του νου ή και κατ’ ευθείαν από το νου (νοερά προσευχή).
- Γέροντος Παϊσίου Αγιορείτου, Λόγοι Α΄, Με πόνο και αγάπη για τον σύγχρονο άνθρωπο, Ι. Ησυχ. «Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης 1998, σ. 30-31.
Τεύχος Νοεμβρίου 2022
