Κύλησαν οι αιώνες όπως κυλά το αγίασμα στην πηγή της. Και στο διάβα τους τούτη η πηγή έχει να μας διηγηθεί ιστορίες και θρύλους. Έχει να μας πει πολλά για αυτοκρατορικές προσελεύσεις, για λαμπρές τελετές, για πατριαρχικές θείες Λειτουργίες, αλλά και για ερημώσεις και καταστροφές. Θα μας διηγηθεί και για τον ηγούμενο, που ο θρύλος τον θέλει, την ημέρα που αλώθηκε η Κωνσταντινούπολη, να τηγανίζει δίπλα στην πηγή τα ψάρια. Σαν έτρεξε κοντά του ο παραγιός, να του φέρει τη θλιβερή είδηση πως έπεσε η Πόλη, εκείνος δεν τον πίστεψε. Και ο ποιητής Γεώργιος Βιζυηνός, με γλαφυρότητα τον θέλει ν᾿ απαντά: «Στην Πόλη Τούρκου δεν πατούν κι Αγαρηνού ποδάρια. Με φαίνεται σαν ψεύμα.
Μ᾿ αν είν᾿ αλήθεια το κακό, να σηκωθούν τα ψάρια να πέσουν μες στο ρεύμα!»
Και τα ψάρια, μας λέει ο θρύλος, ζωντάνεψαν κι έπεσαν στο νερό της πηγής. Η ύπαρξη ψαριών στο αγίασμα είναι εκείνη που έδωσε στην πηγή το όνομα Μπαλουκλί, προερχόμενο από την τουρκική λέξη μπαλούκ, που σημαίνει ψάρι.
Η παράδοση θέλει ως πρώτο κτήτορα του ναού της Ζωοδόχου Πηγής στην Κωνσταντινούπολη τον αυτοκράτορα Λέοντα τον Α΄.
Ο Λέων ήταν γιος ενός φτωχού αγρότη από τη Θράκη. Κάποια μέρα ο Λέων, άσημος στρατιώτης ακόμα, καθώς περπατούσε έξω από τα τείχη της Πόλης, συνάντησε έναν τυφλό να περιπλανιέται. Επειδή ήταν πολύ φιλάνθρωπος, έτρεξε κοντά του να τον βοηθήσει. Ο τυφλός του ζήτησε νερό κι εκείνος άρχισε να ψάχνει, αλλά μάταια. Τότε άκουσε μια γυναικεία φωνή από τον ουρανό να του υποδεικνύει το μέρος όπου βρισκόταν η πηγή. Η φωνή τον αποκάλεσε βασιλιά. Ο Λέων έδωσε στον τυφλό να πιει νερό και με τη λάσπη της πηγής άλειψε τα μάτια του τυφλού κι εκείνος απέκτησε το φως του.
Η εξέλιξη του Λέοντα στο στράτευμα ήταν λαμπρή. Από απλός στρατιώτης έφτασε να γίνει αρχηγός του σώματος των Θρακών. Έτσι, όταν ο αυτοκράτορας Μαρκιανός πέθανε, το 457 μ.Χ. χωρίς απογόνους, ο Λέων αναγορεύτηκε από τον στρατό αυτοκράτορας. Τον καιρό της δόξας του θυμήθηκε το θαύμα με τον τυφλό και εκείνη τη γυναικεία φωνή που προφήτευσε το μέλλον του, κι έκτισε στην περιοχή όπου βρέθηκε η πηγή, ναό αφιερωμένο στη Θεοτόκο.
Η ονομασία «Ναός της Πηγῆς» οφείλεται στο γεγονός ότι υπήρχε σ᾿ εκείνον τον τόπο μια φυσική πηγή. Έχει, όμως, κι ένα βαθύτερο νόημα. Δηλώνει τον πνευματικό πλούτο της Θεομήτορος, τον ακένωτο θησαυρό των χαρισμάτων Της αλλά και των δωρεών Της προς τους πιστούς.
Ο ναός του Λέοντα φαίνεται πως κατέπεσε στη διάρκεια κάποιου ισχυρού σεισμού. Χτίστηκε, όμως, στη θέση του λαμπρότερος από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό, από ευγνωμοσύνη προς τη Θεοτόκο, γιατί το αγίασμά της τον θεράπευσε από ασθένεια των νεφρών. Η παράδοση θέλει τον Ιουστινιανό να ανεγείρει τον ναό με τα υλικά που είχαν περισσέψει από το κτίσιμο της Αγίας Σοφίας.
Μα και αυτός ο ναός θα καταστραφεί, είτε από σεισμό είτε από εχθρική επιδρομή. Ο ναός της Πηγής και η παρακείμενη σε αυτόν μονή βρίσκονταν έξω από τα χερσαία τείχη. Κι όσα κτίσματα δεν περιβάλλονταν από τα τείχη της Βασιλεύουσας, ήταν φυσικό να γνωρίζουν τη μανία των βαρβάρων.
Τον ναό θα ἀνοικοδομήσει ἀργότερα η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Ἀθηναία, ευεργετημένη από τη θεραπευτική δύναμη του αγιάσματος. Πλούσια δώρα στον ναό πρόσφερε και η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, σύζυγος του Θεόφιλου, από ευγνωμοσύνη για τη θεραπεία της κόρης της Θέκλας.
Αλλά και αυτός ο ναός ερημώθηκε, για να χτιστεί μεγαλοπρεπέστερος από τον Βασίλειο Α΄ τον Μακεδόνα.
Όταν ο Μουράτ ο Β΄, πατέρας του Μωάμεθ του Πορθητή, πολιόρκησε το 1422 την Κωνσταντινούπολη, στρατοπέδευσε στον περίβολο της ἱερᾶς μονής της Πηγής. Ο ναός καταστράφηκε εκ θεμελίων. Αργότερα, ο σουλτάνος Βαγιαζίτ χρησιμοποίησε τα υλικά του κατεστραμμένου ναού για την ανέγερση τεμένους.
Μέχρι την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το 1453 –αλλά και μετά απ᾿ αυτή– οι πιστοί συνέχισαν να προστρέχουν στον ερειπωμένο ναό της Θεοτόκου.
Το 1727, με ενέργειες του μητροπολίτη Δέρκων Νικοδήμου, δόθηκε άδεια για την ανέγερση μικρού ναού. Τότε βρέθηκε εντοιχισμένη στα θεμέλια του ιερού του παλαιού ναού εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής, την οποία ασήμωσε ο επίσκοπος.
Στις 24 Μαρτίου του 1821 ο ναός καταστράφηκε από τους γενίτσαρους και τον φανατισμένο τουρκικό όχλο. Οι πιστοί, όμως, εξακολουθούσαν να προστρέχουν στα ερείπια. Εκτός από τους ορθοδόξους, επισκέπτονταν την Πηγή και μουσουλμάνοι, καθώς θεωρούσαν το νερό της θεραπευτικό, ιδιαίτερα για τις παθήσεις των ματιών.
Ο ναός θα ξαναχτιστεί στα χρόνια του Μαχμούτ του Β΄. Τα εγκαίνιά του έγιναν στις 2 Φεβρουαρίου του 1835 από τον πατριάρχη Κωνστάντιο τον Β΄. Στην τελετή συμμετείχαν δώδεκα μητροπολίτες και πλήθος πιστών. Λίγες μέρες μετά τα εγκαίνια, επισκέφτηκε τον ναό και ο ίδιος ο σουλτάνος. Το 1955, στη διάρκεια των Σεπτεμβριανών, ο ναός θα γνωρίσει και πάλι τη μανία του τουρκικού όχλου. Σήμερα, καθώς έχει επισκευαστεί από τη φοβερή εκείνη καταστροφή, δέχεται πλήθη πιστών.
Το αγίασμα της Παναγίας επισκέπτονται και σήμερα χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Και η Ζωοδόχος Πηγή, η Παναγία Θεοτόκος, όλους τους δέχεται. Και γίνεται για όλους αστείρευτη πηγή ευλογιών.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
- Μιλτιάδης Ισαάκ Νομίδης (ΜΙΣΝ), Η Ζωοδόχος Πηγή, Κωνσταντινούπολη 1937.
- Ευγένιος ιερεύς, Η Ζωοδόχος Πηγή και τα ιερά αυτής προσαρτήματα, Αθήνα 1886.
Τεύχος Μαΐου 2024
