Ο τίτλος του παρόντος άρθρου προδιαθέτει αρνητικά τον αναγνώστη, που ίσως αναμένει σφοδρή επίθεση κατά της τέχνης και όσων την εκπροσωπούν, επίθεση γεμάτη εμπάθεια. Δεν πρόκειται όμως περί αυτού. Αναγνωρίζουμε ότι η τέχνη είναι ένα στολίδι της ζωής μας. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι τη διακόνησαν και μας άφησαν κορυφαία έργα, όπως τον Παρθενώνα. Αλλά και οι Βυζαντινοί την καλλιέργησαν, αφήνοντάς μας εκλεκτή κληρονομιά ύμνους βυζαντινούς «συντόνως τεθηγμένους» (επίμονα ακονισμένους, δουλεμένους), την Αγια-Σοφιά… Η ίδια η πίστη μας χρησιμοποιεί την τέχνη, υποτακτική της αποκαλυφθείσης Αληθείας: βυζαντινή μουσική, βυζαντινή αγιογραφία, αρχιτεκτονική…
Ωστόσο, όπως σε όλα τα ανθρώπινα δημιουργήματα και σε όλους τους χώρους του ανθρώπινου επιστητού, έτσι και στον χώρο της τέχνης υπάρχει κάποια εκτροπή, κάποια ασχημοσύνη… Εξηγούμαστε:
Διαπιστώνουμε με λύπη ότι ο καλλιτέχνης υψώνεται σε περιωπή σχεδόν ημίθεου, για τον οποίο υπάρχει το απόλυτο άσυλο στην προσωπική του έκφραση και στην καλλιτεχνική του δημιουργία. Ακόμη και αν τα καλλιτεχνήματά του προσβάλλουν το κοινό αίσθημα, την ηθική, την αξία του ανθρώπου, θεωρείται ασέβεια η οποιαδήποτε αντίδραση. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι πολλοί καλλιτέχνες συστηματικά, συνειδητά και εκούσια, προσβάλλουν τα λεγόμενα taboo της κοινωνίας, ό,τι αποτελεί αντικείμενο σεβασμού και λατρείας εκ μέρους συγκεκριμένης μερίδας ανθρώπων ή και ολόκληρης της κοινωνίας. Η προσβολή αυτή μάλιστα θεωρείται πράξη αυτοεπιβεβαίωσης του καλλιτέχνη, τεκμήριο ότι είναι όντως αποδεσμευμένος από τα στερεότυπα, ότι είναι «ελεύθερο πνεύμα», αληθινός δημιουργός.
Επιπλέον οι τέτοιου είδους άνθρωποι ενδύουν τις ατασθαλίες της προσωπικής τους ζωής με καλλιτεχνικούς χαρακτηρισμούς· π.χ. η παράνομη σύντροφος του ποιητή λέγεται «η Μούσα του», ίσως επειδή του δίνει έμπνευση στην ποιητική του παραγωγή (!;). Μάλιστα θεωρείται και προσόν σε τέτοιους κύκλους να έχει ο καλλιτέχνης εμπειρίες σαρκικών αμαρτημάτων, ακόμη και δια- στροφικών…
«Πνευματικός άνθρωπος» ονομάζεται από αυτούς όχι όποιος άγεται από το Άγιο Πνεύμα, αλλά όποιος έχει εμβαθύνει στα μυστικά της τέχνης και εκφέρει λόγο και κρίσεις ρηξικέλευθες, ή με το εξαιρετικό τάλαντό του παράγει υψηλά – κατ᾿ αυτούς – καλλιτεχνήματα, άσχετα με το αν είναι άνθρωπος ανήθικος, ισοπεδωμένος, έρμαιο των παθών του.
Ονομάζεται δε από αυτούς τους ανθρώπους «στρατευμένη τέχνη» η θρησκευτική τέχνη, τα καλλιτεχνήματα που παράγονται για την πνευματική οικοδομή των χριστιανών, προφανώς διότι η καλλιτεχνική παραγωγή έχει συγκεκριμένη στοχοθεσία, που δεν επιτρέπει στον επίδοξο καλλιτέχνη να εμπνευσθεί «ελεύθερα» (βλ. ασύδοτα).
Γενικά οι άνθρωποι της τέχνης δεν δέχονται το αξίωμα «η τέχνη για τον άνθρωπο»· προτιμούν «την τέχνη για την τέχνη».
Ό
ταν μάλιστα η Εκκλησία, κλήρος και λαός, διαμαρτύρεται για βλάσφημα έργα, κινηματογραφικές ταινίες, ζωγραφικούς πίνακες, λογοτεχνήματα κ.τ.ό., προσάπτεται σ᾿ αυτούς η μομφή του χομεϊνισμού (θρησκευτικού φασισμού), του φονταμενταλισμού, της οπισθοδρόμησης…
Ως ένα βαθμό ίσως οι χαρακτηρισμοί να έχουν βάση, όταν μάλιστα η λεκτική αντίδραση των πιστών γίνεται βίαιη και υβριστική, ενώ η έμπρακτη αντίδρασή τους φθάνει μέχρι και σε απαράδεκτες ενέργειες τελείως ξένες προς το πνεύμα του Ευαγγελίου… «Τό καλόν οὐ καλόν, ὅταν μή καλῶς γένηται».
Μα όταν προσβάλλεται το ιερότερο πρόσωπο της ζωής μας, ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, ο αρχηγός της πίστεώς μας, ο γλυκύτατος Νυμφίος της ψυχής μας, η υγιής αντίδραση του πληρώματος της Εκκλησίας πως είναι δυνατόν να χαρακτηρίζεται χομεϊνισμός; Στην πραγματικότητα αυτό είναι χομεϊνισμός της τέχνης. Η τέχνη ανάγεται σχεδόν σε θρησκεία και οι καλλιτέχνες σε προφητικές μορφές, άξιες κατ᾿ αυτούς κάθε τιμής και σεβασμού, που έχουν το απόλυτο απυρόβλητο.
Όσο για τη μομφή της θρησκευτικής τέχνης ως «στρατευμένης», μπορεί κανείς να ανταπαντήσει ότι και οι καλλιτέχνες ως άνθρωποι έχουν τις δικές τους αρχές, το δικό τους ποιον, τα πάθη και τις αρετές τους, τα οποία αποτυπώνονται στα καλλιτεχνήματά τους. Πως υποστηρίζουν ότι είναι τελείως ελεύθεροι και αδέσμευτοι;
Επιπλέον θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι η τέχνη γενικά δεν καλλιεργεί τον άνθρωπο σε βάθος. Η καλλιέργεια που προσφέρει η τέχνη δεν αγιάζει, δεν μεταμορφώνει τον άνθρωπο, ούτε είναι απαραίτητη για τη σωτηρία, αν και μπορεί να γίνει μέσο συναντήσεως με τον Θεό. Η θεία Χάρις καλλιεργεί και μεταμορφώνει τον άνθρωπο, όταν εκείνος με την πίστη και τον αγώνα του κάνει χώρο στη ζωή και στην καρδιά του να έλθει το Άγιον Πνεύμα. Το ωραίο κατά τη χριστιανική πίστη βρίσκεται στην αρετή. Η αυτοωραιότης είναι ο ίδιος ο Θεός μας. Όποιος βρίσκεται σε κοινωνία μαζί Του, απολαμβάνει την ωραιότητα, είναι όντως φιλοκαλικός, είναι αληθινός ποιητής, κατά την έκφραση του αγίου Πορφυρίου!…
Αθανάσιος Α. Φραγκόπουλος
Τεύχος Μαρτίου 2023