Την υποψιαζόμαστε, μιλάμε περιστασιακά γι’ αυτή, αλλά τον περισσότερο καιρό προτιμούμε να την ξεχνάμε, απολαμβάνοντας τις χωρίς προηγούμενο ψηφιακές ευκολίες. Σπάνια ρωτάμε γιατί μας χορηγούν τόσο γενναιόδωρα μηχανές αναζήτησης, ψηφιακούς χάρτες, GPS, βίντεο, κοινωνικές διαδικτυακές πλατφόρμες, ψηφιακά προϊόντα και τις ατέλειωτες εφαρμογές που τα συνοδεύουν.
Μέχρι τώρα γνωρίζαμε ότι τα προϊόντα υψηλών προδιαγραφών κοστίζουν. Σήμερα έχει κινητό τελευταίας τεχνολογίας και αμέτρητες δωρεάν εφαρμογές και η πιο φτωχική καλύβα, και ο πιο κατατρεγμένος μετανάστης και ο πιο αξιολύπητος επαίτης. Και η τεχνολογία αυτή είναι πολύ υψηλή!
Έφερε λοιπόν η ψηφιακή τεχνολογία ισότητα στην απόλαυση των τεχνολογικών αγαθών; Μάλλον, έφερε ισότητα στην έκθεση της προσωπικής ζωής των ανθρώπων! Και ποιοι ωφελούνται απ’ αυτό;
Ο καπιταλισμός της παρακολούθησης
Η Σοσάνα Ζούμποφ, ομότιμη καθηγήτρια της Σχολής Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, στο πολύκροτο βιβλίο της «The Age of Surveillance Capitalism» (Public Affairs, NY 2019, «Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού» εκδ. Καστανιώτη), μιλάει με εκτεταμένη τεκμηρίωση γι’ αυτόν τον νέο, πρωτοφανή τρόπο πλουτισμού, που στηρίζεται στην εμπορευματοποίηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Ο παραδοσιακός καπιταλισμός, γράφει η Ζούμποφ (μεταφέρουμε σε ελεύθερη απόδοση επισημάνσεις της Ζούμποφ από το πολυσέλιδο βιβλίο της και από συνεντεύξεις της)1, έπαιρνε ακατέργαστη ύλη από τη φύση και χρησιμοποιώντας φθηνή εργασία, την μετέτρεπε σε εμπορικά αγαθά. Τα τελευταία είκοσι χρόνια ο καπιταλισμός πήρε, αδιόρατα, μια σκοτεινή στροφή· μετατράπηκε σε καπιταλισμό της κατασκόπευσης. Υπό τη νέα του μορφή χρησιμοποιεί σαν πρώτη ύλη τις ανθρώπινες συμπεριφορές.
Τα εργοστάσια του νέου καπιταλισμού ονομάζονται «τεχνητή νοημοσύνη». Εκεί εισρέει η πρώτη ύλη, ακατέργαστα ανθρώπινα δεδομένα, και μετατρέπεται σε πληροφορίες για μας2 και ακόμη πιο πέρα σε προβλέψεις.
Προβλέψεις του τι θα κάνουμε στη συνέχεια, τι θα ψωνίσουμε, τι θα ψηφίσουμε, αν θα έχουμε χρήματα να εξοφλήσουμε το δάνειο που ζητάμε, πως θα εξελιχθεί η κατάσταση της υγείας μας…3 και αυτές πωλούνται στη συνέχεια σε επιχειρήσεις (διαφημιστές, εμπορικές επιχειρήσεις, πολιτικούς, τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, βιομηχανίες, αθλητικούς συλλόγους) σε ένα νέο πρωτόγνωρο είδος εμπορίου.
Ο καπιταλισμός της παρακολούθησης αποτελεί οικονομική λογική, η οποία καπηλεύεται το όραμα της ψηφιακής τεχνολογίας για κοινωνική ευημερία και πρόσβαση στη γνώση από όλους.
Η Google και στη συνέχεια η Facebook, η Amazon και η Microsoft, γράφει η Ζούμποφ, συνέβαλαν τις τελευταίες δυο δεκαετίες στον κοινωνικό αυτό μετασχηματισμό, εξασφαλίζοντας συγχρόνως την αναρρίχησή τους στην κορυφή της γνωσιακής ιεραρχίας. Λειτούργησαν στη σκιά, για να συσσωρεύσουν ένα τεράστιο μονοπώλιο γνώσης (προσωπικών δεδομένων κ.ο.κ.), χωρίς να ρωτήσουν· ένα στρατήγημα που και ένα παιδί θα αναγνώριζε ως κλοπή.
Δεῖ δή … δεδομένων (κατά το «Δεῖ δή χρημάτων …», του Δημοσθένη)
Εάν η οικονομία δεν μπορεί να κινηθεί χωρίς χρήμα, και η βιομηχανία προβλέψεων δεν μπορεί να κινηθεί χωρίς δεδομένα. Και μας εφοδιάζουν με έξυπνα τηλέφωνα, φωτογραφικές μηχανές, γυροσκόπια, κομπιούτερ, οικογενειακούς βοηθούς, συνδεδεμένους αισθητήρες, γκάτζετς και εφαρμογές. Θέλουν να ξέρουν την τοποθεσία μας, το αυτοκίνητό μας, τις διαδρομές μας, τι λέμε και τι κάνουμε μέσα στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού μας, τις εκπομπές που παρακολουθούμε, το ιατρικό μας ιστορικό, … το σύνολο της συμπεριφοράς μας.
Θέλουν τη φωτογραφία μας, τη φωνή μας, το τι τρώμε και τι αγοράζουμε, το χρόνο που αφιερώνουν τα παιδιά για παιχνίδι και για διάβασμα, τα… εγκεφαλικά μας κύτταρα και το κυκλοφορικό μας σύστημα.
Τίποτα δεν εξαιρείται!
Υποτίθεται ότι θέλουν να μας εξυπηρετήσουν με τις ψηφιακές τους υπηρεσίες. Αλλά δεν ενδιαφέρονται για μας, σημασία έχει μόνο οι ψηφιακές μας περιηγήσεις να μπορούν να μετατραπούν σε χρήσιμα ψηφιακά δεδομένα. Την ώρα που κάνουμε έρευνα με τις μηχανές αναζήτησης της Google, η Google ερευνά εμάς!
Και οι πολύ προσωπικές πληροφορίες που συλλέγονται από τις εφαρμογές που κατεβάζουμε, δεν σταματούν στην εταιρεία που μας προμήθευσε και υποστηρίζει τις εφαρμογές, πωλούνται σε τρίτες εταιρείες, πρωτίστως στη Facebook και τη Google. Η πλειονότητα των διαδικτυακών διευθύνσεων στις οποίες προωθούνται τα δεδομένα μας ανήκει σε μια απ’ τις δυο αυτές εταιρείες.
Σχέσεις υποτέλειας
Μας λένε ότι αν δεν έχουμε τίποτα να κρύψουμε, δεν έχουμε τίποτα να φοβηθούμε (άρα μας εισάγουν στην ψυχολογία του απολογούμενου). Παραλείπουν όμως να μας πουν ότι όποιος δεν έχει τίποτα να κρύψει είναι ένα τίποτα. Διότι κάθε τι που μας δίνει την προσωπική μας ταυτότητα, το πνεύμα μας, την ελευθερία αποφάσεων και ελευθερία δράσης, το δικαίωμα να σχεδιάσουμε το δικό μας μέλλον, την προσωπικότητά μας γενικότερα, όλα αυτά πηγάζουν από μέσα μας. Αυτά είναι οι εσωτερικοί μας πόροι, η ιδιωτική μας σφαίρα· και δεν είναι ιδιωτική χωρίς λόγο. Έτσι μεγαλώνει και ωριμάζει και μας μετατρέπει σε ανθρώπους που στηρίζουν την ηθική τους αυτονομία, ουσιαστικό στοιχείο μιας ευημερούσας κοινωνίας.
Είμαστε στον ᾽21 αιώνα και ο καπιταλισμός της παρακολούθησης έχει εισαγάγει μια νέα κοινωνική ασυμμετρία στην ιστορία της ανθρωπότητος πέρα απ’ την ανισότητα του πλούτου.
Ξέρουν τα πάντα για μας και μεις δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτε γι’ αυτούς, τα σχέδιά τους, τις μεθόδους τους. Και αυτή η γνώση μετουσιώνεται σε εξουσία, η οποία, όπως θα δούμε σε άλλο σημείωμα, χρησιμοποιείται για τη χειραγώγησή μας.
Όλα αυτά, που λίγο πολύ τα γνωρίζαμε αλλά τώρα έρχονται στο φως με εκτενή τεκμηρίωση στο πολυσέλιδο βιβλίο της Ζούμποφ, σκιάζουν τη γενική εφορία για το εντυπωσιακό αυτό επίτευγμα που ονομάζεται ψηφιακή τεχνολογία. Πανηγυρίσαμε την ελευθερία πληροφόρησης και έκφρασης που μας προσέφερε το διαδίκτυο, και τώρα αναγκαζόμαστε να αναδιπλωθούμε. Πολλοί συμβουλεύουν τη χρήση μεθόδων κρυπτογράφησης σαν μέσο προστασίας από την αδιάκριτη παραβίαση της ιδιωτικής μας ζωής. Πόσοι όμως έχουν την τεχνολογική κατάρτιση να το κάνουν αυτό; Έπειτα η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών δεν φαίνεται να ανησυχεί και θυσιάζει απερίσκεπτα την ιδιωτικότητά της χάριν της απόλαυσης των ψηφιακών ευκολιών.
Πρωτίστως αποτελεί θέμα των κυβερνήσεων να μας προστατεύσουν, στο βαθμό που έχουν τη δύναμη και τη βούληση να το πράξουν. Ήδη, υπό την πίεση πρόσφατων αποκαλύψεων η Facebook περιόρισε τη συλλογή προσωπικών φωτογραφιών.
Εν τω μεταξύ στην οικονομία της παρακολούθησης ας αντιτάξουμε τη δική μας «οικονομία» στην απόλαυση των μη απαραίτητων ψηφιακών ευκολιών.
Και κάτι ακόμη: Επειδή πολλοί αρέσκονται στη συνωμοσιολογία, να εδώ μια πραγματική συνωμοσία με παγκόσμιες διαστάσεις· και δεν χρειάζεται να είναι κανείς… διορατικός για να προβλέψει τις συνέπειες!
Βασιλείου Πετρουλέα,
Δρ. Φυσικού, τ. δ/ντή ερευνών Ε.ΚΕ.Φ.Ε. «Δημόκριτος»
- “Age of Surveillance Capitalism:…”, https://www.youtube.com/watch?v= Vo6K-bPh39M, “You Are Now Remotely Controlled. Surveillance capitalists control the science and the scientists,…”, N York times, Jan 24
2020 https: //www.nytimes.com/2020/01/24/opinion/sunday/surveillance-capitalism.html (απόδοση στα
Ελληνικά στο https://www.enainstitute.org/wp-content/uploads/2020/10/ %CE%95%CE%9D%CE%91_Surveillance_ Capitalism_14102020-1.pdf). - Η εντυπωσιακή τεχνολογία της τεχνητής νοημοσύνης που μέσα από απειρία διάσπαρτων και αποσπασματικών
δεδομένων εξάγει νόημα ονομάζεται big data. - Η Facebook σημειώνει ότι οι «υπηρεσίες πρόβλεψης» που διαθέτει παράγουν «περισσότερες από 6 εκατ. προβλέψεις το δευτερόλεπτο»!
Από το τεύχος Ιανουαρίου 2022
