«Ἔλαβον χρῆσιν τῶν πέντε τοῦ Κυρίου ἐνεργημάτων, ἕκτον δέ νοῦν αὐτοῖς ἐδωρήσατο μερίζων καί τόν ἕβδομον λόγον ἑρμηνέα τῶν ἐνεργημάτων αὐτοῦ» (Σοφ. Σειρ. ιζ´ 5). Έλαβαν οι άνθρωποι από τον Κύριο τη δύναμη της χρήσης των πέντε αισθήσεων, έκτο δε, καθώς μοίραζε τα χαρίσματα, τους δώρισε το νου και το λογικό και ως έβδομο χάρισμα τους έδωσε τον προφορικό λόγο, για να μπορούν να εκφράζουν και να ερμηνεύουν τις ενέργειες και τα δημιουργήματα του Θεού.
Ο άνθρωπος, ο βασιλιάς της κτιστής δημιουργίας, πλασμένος κατ’ εικόνα του Δημιουργού του, είναι προικισμένος, πέρα από τις αισθήσεις του, με νου και λόγο: «Ο άνθρωπος οπού ἐπλάσθηκε “κατ᾽ εικόνα και ομοίωσιν” Θεού ετιμήθη και αυτός και έχει μέσα εις την ψυχήν του και νουν και λόγον…»1. Έχει το υψηλό προνόμιο να μπορεί να διαλέγεται με τον Δημιουργό του, να σκέπτεται λογικά, να εξετάζει το γιατί και το πως, και να επικοινωνεί και με τους άλλους ανθρώπους. Στον βαθμό δε που διατηρεί τον εαυτό του δεκτικό της θείας Χάριτος, μπορεί να ερμηνεύει και να μεταδίδει τον λόγο του Θεού. Ο λόγος του ανθρώπου γίνεται έτσι εικόνα του Λόγου του Θεού. «Λόγο έχει ο Θεός, λόγο έχει και ο άνθρωπος».
Αλλά ο άνθρωπος έχει και ένα ακόμη ανώτερο προνόμιο.
Εκλεγμένοι εκπρόσωποί του γίνονται λειτουργοί του υψίστου Θεού τελώντας υπερφυά μυστήρια, αγωγοί θεϊκής Χάριτος, μεσάζοντες μεταξύ Θεού και ανθρώπων.
Στην εποχή μας βιώνουμε κάτι πρωτοφανές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η τεχνολογία κατασκεύασε μηχανήματα, τα οποία αρθρώνουν «λόγο» υψηλών απαιτήσεων, με όλα τα εξωτερικά γνωρίσματα του ανθρώπινου λόγου.
Μέχρι τώρα, η ύπαρξη γλώσσας (ομιλίας, γραφής, …) συνεπαγόταν την ύπαρξη ανθρώπινου λόγου και νου. Πίσω από ένα βιβλίο βρισκόταν ο συγγραφέας· πίσω από μια ηχογραφημένη ομιλία βρισκόταν ο ομιλητής.
Πίσω από τον ανεξάντλητο πλούτο κειμένων και πληροφοριών που μας παρέχουν τα μηχανήματα τεχνητής νοημοσύνης (chatbots) τι βρίσκεται;
Σε τι βαθμό επιτρέπεται να δώσουμε στην ΤΝ υψηλές αρμοδιότητες;
Όπως γράψαμε σε προηγούμενο σημείωμα, η νέα αυτή τεχνολογία, αφού μπήκε επιθετικά στην καθημερινότητά μας, τώρα διεκδικεί και τον ρόλο του παιδαγωγού, εκπαιδευτικού, προσωπικού συμβούλου και, όπως θα δούμε στη συνέχεια, στοχεύει και πιο ψηλά.
Τον Ιούνιο του 2023 περισσότερα από τριακόσια άτομα παρακολούθησαν προτεσταντική λειτουργία στη Γερμανία, που πραγματοποιήθηκε από το γνωστό πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης ChatGPT. Οι πιστοί είχαν σχηματίσει ουρά έξω από την εκκλησία, μια ώρα πριν την έναρξη της θ. Λειτουργίας, ενδεικτικό του ενδιαφέροντος που προκάλεσε η πρωτοβουλία αυτή των διοργανωτών.
Τη λειτουργία τέλεσαν τέσσερα avatar (εικονικά πρόσωπα) σε μεγάλη οθόνη πάνω απ’ την Αγία Τράπεζα, με τη μορφή δυο νεαρών ανδρών και δυο νεαρών γυναικών.
«Αγαπητοί φίλοι», είπε ένα από τα avatar, «είναι τιμή για μένα που βρίσκομαι εδώ και σας κηρύττω στο φετινό συνέδριο των Προτεσταντών στη Γερμανία, ως το πρώτο δημιούργημα τεχνητής νοημοσύνης…
Για να διατηρήσουμε την πίστη μας, πρέπει να προσευχόμαστε και να πηγαίνουμε τακτικά στην εκκλησία… κ.ο.κ.».
Μιλώντας σε πρώτο πληθυντικό, το εικονικό πρόσωπο άφησε το εκκλησίασμα να εννοήσει ότι έχει και αυτό πίστη και προσεύχεται και πηγαίνει τακτικά στην εκκλησία!
Τα αισθήματα, στο τέλος, ανάμεικτα. Κάποιοι βρήκαν πρωτοποριακή την ιδέα, κάποιοι άλλοι περίμεναν περισσότερα…
Βεβαίως, όλα αυτά έγιναν σε προτεσταντική λειτουργία, που δεν διασώζει τίποτε από το μυστηριακό μεγαλείο της ορθόδοξης θείας λατρείας. Θα ήταν ασφαλώς αδιανόητη η τέλεση όχι μόνο μυστηρίου, αλλά και απλής λειτουργικής πράξης (π.χ. τρισάγιο, κλπ.) χωρίς λειτουργό ιερέα, ο οποίος είναι και ο μεσάζων μεταξύ Θεού και ανθρώπων.
Δεν θα μπορούσε όμως να χρησιμοποιηθεί η ΤΝ σε θρησκευτικές συνάξεις μελέτης του θείου λόγου, ομιλίες κ.ο.κ.;
Ωφελείται κανείς διαβάζοντας κείμενα αποθηκευμένα στα άψυχα έντυπα ή ηχογραφημένα ή αποθηκευμένα στον υπολογιστή του. Τα λόγια, ακόμη και όταν μεταφέρονται με παθητικά μέσα, συνοδεύονται από τη δύναμη του πνεύματος αυτού που τα δημιούργησε. Τους σοφούς της αρχαιότητος και τη σοφία των Πατέρων της εκκλησίας και προ πάντων την Αγία Γραφή τη γνωρίζουμε από τα κείμενα, τα οποία όλο και πιο συχνά σήμερα αποθηκεύονται σε ηλεκτρονική μορφή, και όταν τα αναζητούμε στο διαδίκτυο, μηχανές ΤΝ χρησιμοποιούμε. Εξ άλλου η δύναμη του λόγου της Αγίας Γραφής είναι ακαταγώνιστη και δεν επηρεάζεται από το μέσον καταγραφής του.
Ασφαλώς η ΤΝ μπορεί να αποτελέσει πολύ χρήσιμο πρακτικό εργαλείο, όταν την αντιμετωπίζουμε σαν εξελιγμένο μέσο αποθήκευσης και πρόσβασης στη γνώση.
Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά. Τα σύγχρονα chatbots υποδύονται τον ρόλο νοήμονος προσώπου και έχουν «άποψη». Όταν δεν χρησιμοποιούνται για την αναζήτηση αυτούσιων κειμένων, συρράπτουν λέξεις και κείμενα από την απειρία κειμένων που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο. Δεδομένου ότι η σύνταξη των αποκρίσεων της ΤΝ γίνεται με στατιστικά κριτήρια (επιλέγονται οι λέξεις, φράσεις που εμφανίζονται πιο συχνά σε παρεμφερή κείμενα του διαδικτύου), στα κείμενά της επικρατεί η κυριαρχούσα άποψη στο διαδίκτυο5. Στην πλειονότητά τους οι χρήστες που αναρτούν κείμενα στο διαδίκτυο προέρχονται από τις δυτικές προηγμένες χώρες. Και όσον μεν αφορά επιστημονικά θέματα ή διάφορα ιστορικά γεγονότα κ.ά., η ενημέρωση μπορεί να είναι αρκετά αντικειμενική. Όταν όμως πρόκειται για φιλοσοφικά θέματα, κοσμοθεωριακή τοποθέτηση, ηθικά θέματα, στις απαντήσεις της ΤΝ κυριαρχεί η δυτική φιλοσοφία και οι «αξίες» του δυτικού κόσμου. Ακόμη και εάν στο μέλλον εκπαιδευτούν τα μηχανήματα αυτά σε ορθόδοξα κείμενα, το ενδεχόμενο παρερμηνείας των υψηλών διδασκαλιών της Εκκλησίας και διάδοσης αιρετικών δοξασιών είναι ιδιαίτερα ορατό. Μήπως μάλιστα αποτελεί και ύβρη το να αναθέσουμε σε άψυχα μηχανήματα να αναπτύσσουν θεολογικό λόγο, ιδιαίτερα όταν προσπαθούν να μας εξαπατήσουν υποδυόμενα ανθρώπινα πρόσωπα! Και βεβαίως ο λόγος των μηχανημάτων δεν πρόκειται ποτέ να αποκτήσει τη δύναμη του λόγου των Αγίων στον οποίο κάποτε και η φύση υποτάσσεται (άψυχη και έμψυχη)!
Επίμετρο: Το θέμα της αποτελεσματικότητας της θρησκευτικής διδασκαλίας, είτε υπό τη μορφή ομιλίας είτε υπό τη μορφή διαλόγου, είναι πολυσύνθετο: Εξαρτάται από το περιεχόμενο των λόγων, την πνευματικότητα του ομιλούντος, τη δεκτικότητα του ακροωμένου (η παραβολή του σπορέως είναι χαρακτηριστική) κ.ο.κ. Όσα αναφέρουμε στο άρθρο αποτελούν πρώιμο προβληματισμό σε ένα θέμα, που ασφαλώς θα απασχολήσει έντονα τον εκκλησιαστικό χώρο στο προσεχές μέλλον.
του Βασιλείου Πετρουλέα,
Δρ. Φυσικού, τ. δ/ντή ερευνών Ε.ΚΕ.Φ.Ε. «Δημόκριτος»
- Αγ. Συμεών του Νέου Θεολόγου, Βίβλος των ηθικών, λόγος Γ´.
- Αγ. Ιννοκεντίου, αρχ/που Χερσῶνος & Ταυρίδος, «Κύριε καί Δέσποτα τῆς ζωῆς μου…», μτφρ. εκ του Ρωσικού, εκδ. «Ι. Μονής Αγ. Πάντων», Σπέτσαι 1987.
- Η Δράση μας, «Το μεγαλείο της ανθρώπινης επικοινωνίας και η εισβολή της τεχνητής νοημοσύνης», τ. 613, Δεκ. 2023.
- https://eleftherostypos.gr/tech/chatgpt-ekatontades-pistoi-pigan-se-leitourgia-pou-eftiaxe-i-techniti-noimosyni
- Η Δράση μας, «Ψηφιακοί παπαγάλοι», τ. 612, Νοεμ. 2023, σ.347-349.
Τεύχος Ιανουαρίου 2024
