10 Μαΐου του 1910, και η Σμύρνη έχει ντυθεί στα γιορτινά της, για να υποδεχθεί το νέο της Μητροπολίτη, Χρυσόστομο Καλαφάτη. Πόσες προσδοκίες γεννούσε τούτος ο ερχομός στον ελληνισμό της Ιωνίας! Ολόκληρος ο ελληνισμός, ο κόσμος όλος γνώριζε τον Χρυσόστομο και τη δράση του. Μητροπολίτης Δράμας από το 1902, είχε στο ενεργητικό του μια τεράστια εθνική προσφορά. Θερμός πατριώτης, γενναίος Έλληνας, πιστός στην αρχιερατική του κλήση, αναμετρήθηκε με τον Τούρκο, τον Βούλγαρο, τη Ρουμανική προπαγάνδα. Αντιστάθηκε με σθένος στον όποιο επίβουλο της Μακεδονίας.
Οι Τούρκοι είχαν απαιτήσει την απομάκρυνσή του από τη μητρόπολη Δράμας και τώρα το Πατριαρχείο τον τοποθετούσε στη Σμύρνη. Θα ανέβαινε κι εκείνος στο θρόνο του ιερού Πολυκάρπου, του πρώτου μάρτυρος επισκόπου Σμύρνης.
Ο Χρυσόστομος δεν φοβόταν το μαρτύριο. Είχε πει στον Πατριάρχη την ημέρα της χειροτονίας του σε επίσκοπο: «…η μίτρα,την οποίαν αι άγιαι χείρες σου εναπέθεσαν επί της κεφαλής μου,εάν πέπρωται να απολέση ποτέ την λαμπηδόνα των λίθων της, θα μεταβληθή εις ακάνθινον στέφανον μάρτυρος ιεράρχου…». Κι όταν λίγο αργότερα πληροφορείται τη δολοφονία του Μητροπολίτου Γρεβενών Αιμιλιανού από όργανα των Νεοτούρκων, θα γράψει στο περιοδικό «Ιερός Πολύκαρπος»: «…Όταν αρχιερείς καίωσιν εαυτούς ως λαμπάδας ενώπιον του ειδώλου της πατρίδος,ο δε μαρτυρικός θάνατός των γίνεται ζωής και δόξης υπόθεσις και θεμέλιον αγιοτέρου βίου, το μνημόσυνόν των δεν εναρμονίζεται με δάκρυα και θλίψιν, αλλά με υπερηφάνειαν και αγαλλίασιν. Ημίν εξ όλων εχαρίσθη όχι μόνον το εις Χριστόν ορθώς πιστεύειν, αλλά και το υπέρ αυτού αγογγύστως πάσχειν, γενναίως μαρτυρείν και ενδόξως θνήσκειν».
Ακολούθησαν οι ένδοξες μέρες των Βαλκανικών Πολέμων. Η μικρή Ελλάδα χάρη στη θυσία των παιδιών της όλο και μεγάλωνε. Ένας μυστικός πόθος φώλιαζε στις καρδιές των Ελλήνων της Ιωνίας. Άραγε θα ερχόταν και η δική τους σειρά; Θα χαίρονταν κι εκείνοι τον μεθυστικό αγέρα της λευτεριάς;
Σε λίγο τα σύννεφα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου έριξαν βαριά τη σκιά τους στην Ιωνική γη. Οι Τούρκοι αρχίζουν ένα σκληρό διωγμό εναντίον των Ελλήνων της Ανατολής. 40.000 πρόσφυγες, θύματα της τουρκικής βιαιότητας, φθάνουν στη Σμύρνη και άλλες 120.000κατακλύζουν τις ακτές της Ιωνίας, ζητώντας προστασία.
Και όλοι αυτοί οι καταδιωγμένοι Έλληνες βρίσκουν τον προστάτη τους στο πρόσωπο του Χρυσοστόμου. Διανέμει τρόφιμα, κλινοσκεπάσματα, ναυλώνει πλοία για να μεταφέρουν τους καταδιωγμένους χριστιανούς. Στέλνει ανθρώπους του να φωτογραφίσουν τα εγκλήματα των Τούρκων. Τρέχει στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων, στους αρχηγούς των υπολοίπων χριστιανικών ομολογιών. Υψώνει σθεναρή φωνή διαμαρτυρίας.
Ο διοικητής της Σμύρνης Ραχμή Μπέης τον κάλεσε στο γραφείο του, για να τον απειλήσει. Αλλά ο Χρυσόστομος στεκόταν πάνω από τις απειλές. Με μοναδικό θάρρος απάντησε στον Τούρκο αξιωματούχο: «Δεν φοβούμαι τον δυνάστην. Την οργήν του Κυρίου μου φοβούμαι, που θα πέσει δικαία επ ’ εμού, αν δεν υψώσω διαμαρτυρίας διά τους διωγμούς των χριστιανών».
Οι Τούρκοι τον εξορίζουν. Ο Χρυσόστομος όμως θα συνεχίσει τον αγώνα του γράφοντας στη γαλλική γλώσσα δυο βιβλία, στα οποία περιγράφονται οι διωγμοί των Τούρκων σε βάρος των χριστιανών.
Μετά την υπογραφή της Ανακωχής, το 1918, ο Χρυσόστομος επιστρέφει στο ποίμνιό του. 2 Μαΐου του 1919, ο Ελληνικός Στρατός με εντολή των Συμμάχων αποβιβάζεται στη Σμύρνη. Τον υποδέχεται ο Χρυσόστομος. Με δάκρυα στα μάτια, γονατιστός, ευλογεί τις σημαίες των σωμάτων. Ο ελληνισμός της Ιωνίας παραληρεί από χαρά. Μα η χαρά του είπαν πως κράτησε όσο η ζωή ενός μαγιάτικου ρόδου.
Ο ελληνικός στρατός μπαίνει ελευθερωτής στην Προύσα και συνεχίζει την πορεία του στα βάθη της Ανατολής. Ένα όμορφο, γλυκό όνειρο φαίνεται να παίρνει σάρκα και οστά. Μα πόσο γρήγορα τούτο το όνειρο έγινε ο πιο φρικτός εφιάλτης…
Ο ελληνικός στρατός υποχωρεί. Παίρνει το δρόμο για τη Σμύρνη. Τον ακολουθούν οι ελληνικοί πληθυσμοί που από αιώνες ζούσαν σ᾽ εκείνες τις περιοχές. Φεύγουν όπως μπορούν. Μήπως καταφέρουν κι εκείνοι να φτάσουν στη θάλασσα, στο μεγάλο λιμάνι της Σμύρνης. Μήπως γλυτώσουν τη βέβαιη σφαγή και την ατίμωση. Ο Χρυσόστομος, τσακισμένος από την κούραση, άυπνος, αγωνίζεται να προστατέψει το ποίμνιό του. Χτυπά ξανά τις πόρτες των ισχυρών της γης, αλλά καταλαβαίνει πως τούτη τη φορά δεν θα υπάρξει βοήθεια.
Οι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων, ο αρχιεπίσκοπος των Καθολικών, επιφανείς Σμυρναίοι, τον παρακαλούν να φύγει. Μα εκείνος αρνείται να εγκαταλείψει το ποίμνιό του.
Στον ιδιαίτερό του γραμματέα και κατόπιν καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Λεωνίδα Φιλιππίδη θα πει: «Εγώ θα μείνω. Είμαι 54 ετών. […] Ιδού προ των πυλών της Σμύρνης της ελληνικής οι σφαγείς, Θεέ μου! […] Εγώ να εγκαταλείψω την Σμύρνη και την μητρόπολίν μου; Ποτέ! Θα με καταδιώκη η σκιά του Ιερού Πολυκάρπου ως άναδρον, και του Αγίου Γρηγορίου του Ε΄ ως ανάξιον διάδοχόν του. […] Θνήσκων, ίσως ενισχύσω και άλλους, ίνα μένωσι πιστοί εις το καθήκον και ποιμένωσι το ποίμνιον εκτελούντες όσα κηρύττουν…».
27 Αυγούστου 1922, 11:00΄ π.μ. Οι πρώτοι Τούρκοι μπαίνουν στη Σμύρνη. Ο Χρυσόστομος, σαν τον καλό Ποιμένα, την ώρα που ενσκήπτουν οι λύκοι στο κοπάδι, βρίσκεται ανάμεσα στα πρόβατά του. Ο στρατηγός Νουρεδδίν πασάς, προσωπικός εχθρός του Χρυσοστόμου, τον παραδίδει λίγο αργότερα στο φανατισμένο τουρκικό όχλο. Κι ο όχλος τον κατακρεουργεί.
Ο Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη George Horton γράφει για το μαρτύριο του Χρυσοστόμου: «Τον έφτυσαν, του ξερίζωσαν τα γένια, τον χτύπησαν, τον μαχαίρωσαν μέχρι θανάτου, κι ύστερα τον έσυραν στους δρόμους. […] Του προσφέρθηκε καταφύγιο στο Γαλλικό Προξενείο και συνοδεία από Γάλλους ναύτες, αλλά αρνήθηκε λέγοντας πως το καθήκον του ήταν να παραμείνει με το ποίμνιό του. Μου είπε: “Είμαι βοσκός και πρέπει να μείνω με το κοπάδι μου”. […] Η τελευταία σκηνή της οριστικής εξόντωσης του χριστιανισμού από τα πατρογονικά του εδάφη δοξάστηκε με τον ηρωικό θάνατο του τελευταίου χριστιανού μητροπολίτη».
Ο εθνομάρτυρας μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος έμεινε για πάντα στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου. Έμεινε εκεί βιγλάτορας, φρουρός ακοίμητος, στα αιματοποτισμένα χώματα της Ιωνίας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Γ. Καψής, Χαμένες Πατρίδες, Αθήνα 1989.
Σ. Λοβέρδος, Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, Αθήναι 1929.
Χ. Σολομωνίδης, Ο Σμύρνης Χρυσόστομος, Αθήνα 1993.
G. Horton, Η μάστιγα της Ασίας (μετάφραση και σχόλια Β. Σολομωνίδου), Αθήνα 1993.
Τεύχος Αυγούστου-Σεπτεμβρίου 2022
